کشوری که تاریخی غنی دارد، پر است از مکان‌های تاریخی. ارمنستان نیز به‌واسطه‌ی تاریخ غنی‌اش مکان‌ها و بناهای تاریخی زیادی در خود دارد. در منطقه‌ی اطراف شهر ایروان، ساختمان‌های تاریخی زیادی وجود دارند که گاه حتی قدمت برخی‌شان به پیش از میلاد مسیح می‌رسد. معبد گارنی یکی از بناهای تاریخی اطراف ایروان است که قدمتی طولانی دارد. این معبد در حال حاضر به‌مثابه‌ی یکی از جاذبه‌های گردشگری ارمنستان مورد بازدید بخش عمده‌ای از گردشگرانی که ارمنستان را به‌عنوان مقصد سفر خود برگزیده‌اند می‌شود. در ادامه به همراه یکدیگر مروری بر کلیت این معبد و تاریخچه‌ی آن خواهیم داشت.
کلیت معماری معبد گارنی
بر طبق نظر برخی از مورخان، معبد گارنی معبدی ست مربوط به دوران بت‌پرستی پیش. از آن‌جا که این معبد تنها معبد مربوط به دوران بت پرستی در ارمنستان است، تنها معبدی ست که معماری‌ای کلاسیک دارد و معماری‌اش بی‌شباهت هم به معماری یونانی و رومی نیست؛ به‌گونه‌ای که برخی محققان و مورخان بر این باور اند که معماری معبد گارنی در راستای معماری یونانی قرن هفتم پیش از میلاد است. برخی نیز معماری آن را به دوران هلنیسم مرتبط می‌دانند و برخی حتی می‌گویند از آن‌جا که معماری ارمنی هم تأثیری روی ساخت این معبد داشته، بهتر است معماری این معبد را معماری‌ای ارمنی – هلنی نامید. اما بعضی به‌کل این قضیه را رد می‌کنند و باور دارند که باید معبد گارنی را معبدی با معماری خارجی در کشور ارمنستان بدانیم.
به هر صورت، همانطور که در تصاویر می‌بینید، معبد شامل ستون‌های بلند است و کاملاً از سنگ ساخته شده. ارتفاع ستون‌های 6.5 متر بوده و تعدادشان 24 تا است [ستون‌های گوشه دو بار فهرست میشوند]. برخی اعتقاد دارد این 24 ستون نمادهایی از 24 ساعت روز هستند. خود ستون‌ها هم حدود 70 سانتی‌متر قطر دارند و این نشان از استحکام بالای هر یک از ستون‌ها و همچنین مقاومت زیادشان جهت نگهداری سقف سنگین معبد دارد. در اطراف معبد هم دو حکاکی و نقش از اطلس تیتان یونانی که بر طبق افسانه‌ها زمین را روش دوش‌اش نگاه می‌داشته وجود دارند؛ گویی در این‌جا نیز این اطلس است که کل معبد را بر دوش دارد.
چنان‌که در تصاویر هم می‌بینید، حکاکی‌های زیادی در اطراف سقف معبد وجود دارند و بسی بر شکوه معبد افزوده‌اند. یک قطعه سر شیر از همین قسمت در اواخر قرن نوزدهم توسط کاپیتان Buchan Telfer برداشته و در سال 1907 به موزه‌ی بریتانیا تخیصیص داده شد.
برای ورود به معبد باید از یک راه‌پله‌ی 9 پله‌ای که هر یک از پله‌های‌اش هم ارتفاع 30 سانتی‌متری دارند [که البته ارتفاع زیادی است] استفاده شود. تانانیان – یکی از مورخان ارمنی – باور دارد که در گذشته پله‌های معابد را مرتفع میساختهاند که مردم به‌هنگام بالا رفتن از آن‌ها با دشواری مواجه شوند و احساس فروتنی داشته باشند.
درون معبد صرفاً یک اتاق وجود دارد. اتاق‌های درون معابد از دیرباز سیلا [Cella] نامیده می‌شده‌اند و اتاق درون معبد گارنی هم سیلا نام دارد. سقف سیلا 7.132 متر ارتفاع دارد و از 7.98 متر طول و 5.05 متر عرض برخوردار است. با توجه به مساحت کم سیلا برخی حدس زده‌اند که درون سیلا یک مجسمه وجود داشته و مراسم‌های مذهبی هم در محوطه‌ی بیرون انجام می‌شده‌اند. در درون سیلا و روی سقف یک روزنه‌ی نسبتاً بزرگ وجود دارد که گویا برای نور تعبیه شده، روزنه‌ای که به اعتقاد معماران و مورخان اندکی بزرگ است و اگر برای نور تعبیه شده باشد باید کوچک‌تر از این اندازه می‌بود.
به هر حال، امروز معبد گارنی ایروان به عنوان یکی از اصلی‌ترین مکان‌های گردشگری ارمنستان شناخته می‌شود و نزدیکی آن به صومعه‌ی گغارد موجب شده که بسیاری این منطقه را با نام گغارد – گارنی بشناسند. خوشبختانه منطقه‌ی گغارد – گارنی یک منطقه‌ی سرسبز و دارای طبیعت عالی است و از این رو با سر زدن به این منطقه هم می‌توان از معبد گارنی و صومعه‌ی گغارد دیدن کرد و هم آن که از مناظر اطراف آن استفاده نمود. ضمناً هر از گاهی در این معبد جشن‌هایی برگزار می‌گردند و عده‌ی زیادی نیز در این جشن‌ها شرکت می‌کنند. در سال‌های اخیر هم افراد مشهور زیادی از رؤسای جمهور قبرس و اتریش گرفته تا بازیگران هالیوود از این مکان دیدن کرده‌اند.
تاریخچه معبد گارنی
تاریخ دقیق ساخت معبد هنوز هم نامشخص و محل بحث است؛ اما بسیاری اعتقاد دارند که این معبد در سال 77 پس از میلاد و در زمان حکومت تیرداد اول در ارمنستان ساخته شده. این قضیه از کتیبه‌ای که در سال 1945 در اطراف معبد کشف شد برداشت شده. کتیبه‌ای که روی آن نام تیرداد و این که او این معبد را در سال یازدهم سلطنت او ساخته حک شده‌است. البته این کتیبه چند جمله در خود دارد که تفاسیر متعددی از این چند جمله شده، اما آن‌چه که مسلم است این است که نام تیرداد و همچنین سال یازدهم سلطنت او در کتبیه وجود دارند. ضمناً گفته می‌شود تیرداد اول در سال 66 میلادی از روم دیدن کرده و همانجا مراسم تاج‌گذاری‌اش را انجام داده و از همین رو سال یازدهم سلطنت او برابر می‌شود با 77 میلادی!
البته کم نیستند نظریه‌های دیگر؛ نظریه‌هایی که یکی‌شان می‌گوید این معبد در 175 سال پیش از میلاد ساخته شده و یکی‌شان نظرش بر 115 پس از میلاد است و … . ضمناً در باب این که معبد برای بت‌پرستی ساخته شده یا خورشیدپرستی بحث‌ها بسیار بوده و هستند و دقیقاً معلوم نیست که کدام خدایان در این معبد مورد ستایش واقع می‌شده‌اند. برخی می‌گویند تیرداد برای ستایش خدای خود این معبد را ساخته و برخی می‌گویند باقی‌مانده‌های سنگ‌های مجسمه‌های موجود در معبد دلالت بر آن دارند که این معبد یک مکان برای بت‌پرستی بوده.
در اوایل قرن چهارم میلادی، آن‌هنگام که تیرداد سوم دین مسیحیت را به‌عنوان دین اصلی کشور ارمنستان اعلام کرد، تمامی معابد غیر مسیحی نابود شدند، اما دقیقاً مشخص نیست که چرا معبد گارنی از این نابودشدن‌های عمومی جان سالم به در برد. مورخی همچون تانانیان می‌گوید این معبد نماد فرهنگ گذشته بوده و از این رو نابود نشده، اما مورخی دیگر با نام هاوسن استدلال کرده که این معبد در واقع آرامگاه پادشاه ارمنستان بوده و از همین رو نابود نشده. او گفته در قرن هفتم در نزدیکی معبد گارنی یک کلیسا ساخته شده، در صورتی که می‌توانسته‌اند آن کلیسا را در محل این معبد بسازند. جالب آن که Movses Khorenatsi – یکی دیگر از مورخان – در قرن بیستم نظریه‌ای جنجالی را اظهار داشت و گفت گارنی اصلاً در ابتدا معبد نبوده بلکه خانه‌ی تابستانی Khosrovidukht خواهر تیرداد سوم بوده و بعدها شاید به دلایلی تصمیم گرفته‌اند از آن به عنوان یک معبد استفاده کنند.
علت هرچه باشد این مهم است که معبد از ویرانی‌های آن زمان جان سالم به در برده و تا به امروز زنده مانده است [البته در قرن هفدهم در اثر زلزله‌ای قوی بخشی از معبد آسیب دید که مورد بازسازی واقع شد].
سخن آخر
گارنی هر چه که هست، بنایی تاریخی ست و سده‌های بسیار از ساخت آن می‌گذرد. این بنا به‌مثابه‌ی یک بنای تاریخی ارزش زیادی دارد و لایق دیدن نیز هست. همانطور که در بالا هم گفته شد، به سبب نزدیک‌بودن گارنی به صومعه‌ی گغارد، با مراجعه به این منطقه می‌توان از هر دو مکان تاریخی دیدن کرد و از طبیعت اطراف‌شان هم لذت برد. با تور ایروان شرکت ساحل شنی درخشان اگر به ایروان سفر کنید می‌توانید از این دو مکان تاریخی هم بازدید بفرمایید.
منابع: smithsonianmag | en.wikipedia | ancient
